Тобыл-Торғай tobyl-torgai.kz
Таяуда Венгрия антропологиялық институтының профессоры, Венгр-Тұран қорының төрағасы Андраш Жолт БИРОМЕН әңгімелескен едік.
– Биро мырза, ел аузында есімі «Кейкі батыр» деп құрметпен аталатын Нұрмағамбет Көкембайұлының бас сүйегіне Венгрияда реставрация жасалғаны белгілі. Бір ғасыр бұрын мерт болған батырдың бас сүйегін антропологиялық тұрғыдан қалпына келтіру барысында қандай соны технологияға сүйендіңіздер?
– Мажарстандағы антропология институты – еліміздегі ең ірі ғылыми орталықтың бір бөлігі. Нақты айтқанда, Венгрия жаратылыстану ғылымдары музейінің антропологиялық бөлімінде 6 антрополог жұмыс істейді. Сол ғалымдардың ішінде осы сала бойынша әлемдегі ең үздік мамандардың бірі – Агнеш Куштар есімді әйел. Ол бөлім жетекшісі және бас антрополог болып еңбек етеді. Міне, осы әріптесіміз қайта қалпына келтіру жұмыстарын жаңа әдіс-тәсілдермен жүргізеді. Мәселен, бас сүйекті алып қарайық. Оның өзіне тән қалпы, бітімі болады. Бұл қалып бойынша бұлшық еттің бедерін шығарады. Яғни, сүйектің сыртына қарай отырып, оны қаптаған бұлшық еттің көлемін анықтай аламыз. Әрине, бұған үлкен тәжірибе қажет. Бұл ретте сүйектің миллиметрлік өлшемдермен біртіндеп микросуреттері алынады. Осы суреттерге сәйкес, бұлшық еттің ерекшеліктері беріледі. Сондай-ақ, заманауи технологиялардың бірі саналатын 3D форматымен компьютерлік томографиядан өткізеді. Компьютерлік өңдеуден өткенде 3D моделімен жасалған материяның бірін бас сүйекке, бірін силиконға ұқсас жасаймыз. Бұл екеуі де сүйектің өзі сияқты болады. Осылайша сүйектің жасанды көшірмесін жасап алып, бет-әлпетін толық шығарады. Сондай-ақ, тағы бір әдіс – кішкентай бөліктерден құрау. Түптеп келгенде, антропология мен медицинаның заманауи технологиясымен жасалған бұл келбет түпнұсқаға 95-99 пайыз ұқсайтын болып шығады. Міне, осы технология бойынша біз Кейкі батырдың келбетін қалпына келтірдік. Сондай-ақ, бес жыл бұрын біздің институтымыз Әбілқайыр ханның да антропологиялық бет-әлпетін жасаған болатын. «Хан моласы» атанған Әбілқайыр ханның мазары Ақтөбе мен Торғайдың арасында орын тепкен. Бүгінде Мажарстандағы антропологиялық орталықтың озық технологиясы мен ғылымына әлемнің назары ауа бастады.
– Әлемдегі антропологиялық орталықтардан мажарстандық институттың ерекшелігі неде?
– Жалпы, дүние жүзінде антропологиялық орталықтар жетерлік. Бірақ осы іспетті заманауи технологияға ие, сондай-ақ, зерттеу объектісі ретінде ауқымды сүйектерді жинақтаған институт әлемде санаулы. Өйткені, мұнда зерттелген сүйектер барлық ғасырды қамтиды. Оның ішінде орта ғасырлардағы далалықтар, көне ғұндар, көшпелі мадиярлар да бар. Мұның бәрі реконструкция жұмыстарындағы ғылыми тәжірибені кеңейте түседі. Өйткені, бізде еуропалық түрлер ғана емес, ортаазиялық түр-келбеттер де көп. Бұл еуропалық және моңғолоидтық түрлерді бір арнаға тоғыстырады. Осы тұрғыдан келгенде Еуропаның, Солтүстік Американың антропологиялық орталықтарында ортаазиялық түрлерді қалпына келтіру тәжірибесі жоқтың қасы деуге болады. Сондықтан, Қазақстан тарапы бұл жұмысты біздің институтқа сеніп тапсырды деп ойлаймын. Білікті антрополог Агнеш Куштар бұл жұмысты соңына дейін жеткізді. Бір ай бұрын біз бас сүйекті қазақстандық делегацияға табыс еттік. Яғни, Кейкі батырдың бас сүйегі мен бет-әлпетінің антропологиялық қорытындысын Қазақстанның орталық мемлекеттік музейінің басшысы Нұрсан Әлімбай мырза қабылдап алды. Бұл бас сүйекті Ресейден Қазақстанға алып келгені, одан реставрация жасау үшін Венгрияға жіберілгені белгілі.
– Реставрация кезінде күрескер батырдың бас сүйегі екені сезілді ме?
– Өмірде Кейкі батыр сияқты табанды адам өте сирек кездеседі. Ол қазақ халқының нағыз батыр, ержүрек перзенттерінің бірі. Оның елжандылығы қазақ халқының басына қиындық түскен күрделі кезеңмен өрілді. Сондықтан, Кейкідей қаһарман ұлдардың күреске толы өмірінен алатын өнеге аз емес. Ұлтқа қауіп төнген қатерлі шақта ол осы сыннан өтуді ғана емес, елдің еңсесін түсірмеуді, қазақтың мүддесін қорғауды, намысын бермеуді, рухын биік ұстауды мақсат етті. Бүгінде мұндай жаужүрек жігіттер аз. Біз реставрация жұмыстары барысында Кейкі батырдың бойындағы батырлық қасиеттерін қолымыздың табынан ғана емес, санамыздан да өткізгендей болдық. Ол шын мәнінде нағыз батыр тұлғалы адам болған. Міне, осы қайта қалпына келтіру жұмыстарының нәтижесі арқылы халықтың жігерін жанитын үлкен ескерткіш мүсінді сомдауға әбден болады деп ойлаймын.
– Сіз бірнеше жылдан бері қазақтар мен мажарлардың туыстық қарым-қатынасын зерттеп келесіз. Екі халықты қандай ортақ дүние байланыстырады?
– Біріншіден, Қазақстан өте үлкен аумақта орналасқан. Қазақ халқы түрлі тайпадан, рудан құралады. Сондықтан, ерте уақытта бұл аумақта этникалық оқиғалар көп болды, көптеген ұлыстар мекен етіп, бір-біріне құрамдас ретінде орнықты. Мадиярлар оңтүстік Оралға жақын маңда көшіп-қонып жүрді. Жалпы, халықтардың этногенезіндегі тілдік айырмашылықтарды қалпына келтіру өте қиынға түскен болар еді. Өйткені, тіл алмасады, өзгереді. Көшпенділер тілі де осы күйді өткеріп, заманға сай дамыды. Алайда, біз тарихқа генетика мен антропологиялық дәлелдер арқылы терең бойлай аламыз. Этногенез ілімі ғасырларды аттап өтеді. Венгрияның орталық антропологиялық институтында 600-ден астам бас сүйек IX ғасырға, яғни көшпенді мадиярлар Кавказға келіп, алғашқы қағанаттықтарын құрған кезеңге тиесілі. Бұл сүйектер Орталық Азиядан табылған сүйектерге жақын. IX ғасырдағы мадиярлардың антропологиялық мінездемесі кейіннен біртұтас қазақ ұлтын құраған сол кездегі түрлі ұлыстарға өте ұқсас болып келеді. Арал мен Балқаш теңіздері арасында және Алтайға дейінгі аралықта көшіп-қонып жүрген халықтың түр-сипаты мен болмысына осыдан мың жылдан астам уақыт бұрынғы мадиярлар қатты ұқсайды. Бұл олардың ортақ тарихы мен этногенезі болғанын көрсетеді. Сондай-ақ, хромосомалық талдауларға қарасақ та, генетикалық еңбектерге көңіл аударсақ та қазіргі мадияр жерінде ортаазиялық тұрғындарға тән көптеген мұралар сақталып қалған. Қазақ халқы да осыдан 1500-2000 жыл бұрын қазіргі әлпетінен сәл басқашалау болған.
– Мәселен?
– Мәселен, осыдан 1 мыңдай жыл бұрын қазақ жеріне солтүстіктен моңғол тектес көптеген халықтар келді. Ертедегі қазақтар мен мадиярларда аса алшақтық болған жоқ. Кейіннен мадиярлар батысқа кетті де, еуропалық нәсілмен көрші тұрып, сондағы мәдениетпен алмасты. Десе де, мадиярлар өздерінің бағзыдағы келбетін сақтап қалды. Ал қазақтар сібір мен солтүстік-шығыстан келген халықтармен араласып кеткендіктен, қазіргі түрі басқашалау реңге ие болған. Дегенмен, қазақтардың әр өңірге тән ерекшеліктері бар екенін де ұмытпауымыз керек. Қазақтар өте қуатты мәдениетке ие ел, тіпті, байтақ территориясына қарамастан, диалектілер мүлде жоқ деуге болады. Сондықтан үлкен халық ретінде ру-тайпаларының бір-бірінен генетикалық, антропологиялық ерекшеліктері болғанымен, жалпы алғанда, біртұтас ел екені көрініп тұрады. Ал ру-тайпа шежіресін білетін, ана тіліне жетік адам қазақы қалпын сақтайтыны да осы елдің ерекшелігі болса керек. Орталық Азиядағы көптеген халықтар түрлі жағдаймен Батысқа жылжыды. Олардың арасында мадиярлар да бар. Ата-бабаларымыз бір-біріне өте жақын болды. Біз бірге, көрші тұрдық. Сондықтан, мәдениетімізде ғана емес, генетикалық тұрғыдан туысқандығымыз да ұқсас. Бұрынғы тарихымыз оны берік байланыстыратын.
– Сіз Мадияр-Тұран қорына жетекшілік етесіз. Аталған қор немен шұғылданады?
– Мадияр-Тұран қоры екі бағытта жұмыс істейді. Біріншіден, ғылыми бағытта генетика, антропология, тарих, этнография және халық музыкасын зерттеушілермен бірге еңбек етеміз. Екіншіден, көне мадиярлар өркениетіне тән ат ойындарымен, көкпармен, садақ атумен, қару-жарақ және киіз үй жабдықтарын жасаумен, халық музыкалық аспаптарында ойнаумен, ұлттық билерді билеушілермен бірге жұмыс істейміз. Яғни, құрылтай сияқты үлкен іс-шараларымызда мамандарымыз жиынның тұжырымдамасын бекітіп берсе, екінші мамандарымыз ғылыми кеңесте кесіп-пішілген дүниені жұртшылықтың назарына шығарып ұсынады. Мен өзім Мажарстанда тұрамын. Біздің қорымыз Будапешт қаласында тіркелген. Осы қоғамдық ұйым арқылы күллі түркі дүниесінің құндылықтарымен танысамыз, өзімізді де таныстырамыз. Осы бағытта бір жыл бұрын Алматы қаласы әкімдігімен бірге «Ұлы Дала рухы» атты шара өткіздік. Онда көшпенділердің тұрмыс-тіршілігі мен мәдениетінен көрсетілімдер болды. Сондай-ақ, ғылыми бағытта Қазақстанның барлық музейлерімен байланыс орнатып, ондағы сүйектерді зерттеп, бірыңғай антропологиялық базаға жинақтаудамыз. Бұл өте маңызды жұмыс. Мұндай база Мажарстанда бар. Онда әр ғасырға сәйкес жекелеген ұлттар мен ұлыстар бойынша мәліметтер жинақталған. Осы негізде Орталық Азияның антропологиялық базасын түзудеміз. Биыл Астанада өтетін ЭКСПО-да көне мадиярлар өркениетін көрсетуді көздеп отырмыз.
Әңгімелескен Думан АНАШ
Түпнұсқадағы тақырып: «Кейкінің күрескер келбеті көрінді»
egemen.kz
