Құтты алап — қазақтың құты

Өшкеніміз жанып, өлгеніміз тіріліп жатқан тәуелсіздік дәуірінде солтүстік өңірінде де тарихи жер-су атаулары қалпына келтіріліп жатқаны көңілге қуаныш ұялатады. Патшалық заманда және советтік дәуірде өзгеріске ұшыраған атаулардан арылатын уақыт келді. Алайда, батпандап кірген аурудың мысқалдап шығатыны секілді, атауларды өзгерту немесе тарихи атауларды қайтару әлі де баяу жүріп жатқан секілді.

Қазақ даласында осы күні Затобол, Заречный, Притобольский, Приреченский секілді зорлап жапсырылған жер атаулары көбейіп кетті. Бұл сөздердің мағынасы Тобылдың жағасы, сырты, өзеннің жағасы немесе маңайы деген ұғымды білдіретіні аттарынан-ақ көрініп тұр. Алайда, келімсектердің өктемдігімен осылай деп аталған жерлердің тарихи атаулары ұмыт болып барады.

Қазіргі Қостанай ауданының  орталығы болып есептелетін Затоболовка ертеде Құтты алап деп аталған. Бұл туралы Бейімбет Майлин «Жалбыр» повесінде жазған. «Тобыл өзенін төмен қуалай жүріп отырсаң, бір ауылдан кейін екінші ауыл кездесіп, Қостанай қаласына жеткенше екі болыс елдің басынан кіріп, аяғынан шыққандай боласың. Әсіресе, жерін айтсайшы. Ат шаптырым жерді алып жатқан кең алаптар – Тобыл өзені тасыған кезде  теңіздей боп кетеді.  Май ішінде тасыған су қайтып, июнь ішінде сол алаптар  мың түрлі-түсті жоңышқамен безенеді, июль ішінде қыбырлаған адаммен толып, жарқылдаған орақты көресің. «Үй орнындай жерден бір кебен шөп беретін  «Тобылдың құтты алабы» атанған жер осы. Алаптың шөбі байдың малына  сұлыдан да жұғымды. Кедейдің малына мұның шөбі бұйырған емес: кедейдің байға қарызданбай жүрген күні бар ма, алаптан алған шөбі сол қарызын өтеуге кетеді…» (Б.Майлин. «Ел сыры», Алматы: Жазушы,1994 ж.)

«Жалбыр» повесі осындай жолдардан басталады. Одан әрі жазушы Тобылдың екінші жағы – қанаттасып жатқан қалың поселке тұрғындарына «Құтты алаптан» орын тигенін айта келіп «бірақ, қазақ құсап шөбіне қызықпай, алқапқа олар огород егеді. «Орыс, шіркін, жердің қадірін біле ме?» – деп миығынан күлетін ақсақалдар да жоқ емес. Күз күні сондай ақсақалдардың: «Знаком, картоп бересің бе?» – деп орыс поселкесін қыдырып жүргенің көресің» – дейді. Боямасыз айтылған шындық осы. Құтты алап орысқа қоңыс болғалы қазаққа оның қадірі кеткелі қашан?! Дәл сол тұста қостанайлық ақындардың бірі (кейбір кісілердің айтуынша Өске ақын болуы мүмкін)  «Қайран, Тобыл, қалғаның ба орысқа, сенен кетіп, жарымадым қоңысқа»  – деп жырлаған.

Жазушы Жайсаңбек Молдағалиев («Жомарт жүрек», Алматы: Өнер, 1990 ж.): «Самодуровка Тобылдың шығыс бетіне орналасқан, уездік қаланың қалқаны секілді, ылғи аннан, мұннан қашқан, не адамның, не құдайдың есебінде жоқ жатақтар мекені болатын. Қыр елінен қалаға келушілер ол мекенді айналып өтіп, Тобыл өзенінің паромына басқа жақтан келіп мінетін. Өйткені мұндағы жатақ бұзақылары көлдеңен көк аттыны өткізбей, не тонап жіберетін, не сабап жіберетін Сол міңезіне лайық ресми Затоболовка аты өзгеріп, Самодуровка болып кеткен» – деген дерек келтіреді.Жазушы Ыбырай Алтынсаринға арналған «Алғашқы қоңырау» атты кітабында: «Кедей-кепшіктің, жетім-жесірдіңқара сирақ жетімектерін тышқан аңдыған қара жапалақтай қағып алып, Тобылдың суына бір батырып алады да, православиеге кіргізе салады. Тіпті, осы Қыпшақ жұртында, Тобылдың Әбілсай аталатын иіріміне және бір  форпостың қалана бастаған кезі еді. Өзеннің күншығыс бетіне көшкен бейбастақәскерлердің мекенін орыстар «Самодуровка», қазақтар «Дораққала» деп атай бастаған. Ашытпа араққа тойып алған әскерлер атты қазақ кездессе, анадайдан мылтық атып, тымағын түсіріп, сабап жібереді, әйел жолықса, абыройын төгеді» — деп жазды. Самодуровка дейтіні – самогон айдаған мұжықтар арағын ішіп, есіргеннен шыққан сөз болуы керек. Сондықтан қасиетті жер атауын қайтарып беруді талап ететін мезгіл жеткен тұста жеткен жерімізді салмақтап, асылдарымызды  ардақтап жатсақ – бұл елдіктің белгісі.

Қостанайдағы Қазақ көшесі жақында Әбілсай деп өзгеретін болды. Ұлттың атын көшеге қою деген ақылға сиымсыз жағдай ақыры қалпына келді. Енді Қостанай ауданы орталығының атауын өзгерту туралы қозғалыс басталды. Бір ғажабы, өзге ұлттардың біразы оған қарсылық танытса, қазақтардың қайсы бірі Затобол атауын Тобыл деп атайық деген ұсыныс жасап жатыр. Облыста Тобыл деген теміржол бекеті бар. Тобыл деген үлкен өзен бар. Облыстағы футбол командасы да Тобыл  деп аталады. Сонда айтуға жеңіл деген желеумен Тобыл атауын елді мекенге беру ақылға сия ма?! «Құтты алап» деген тарихи атауға қарсы шығушылар оны айтуға ауыр, екі сөзден құралған деседі. Қазақта екі сөзден құралған атаулар жетіп артылады. Мәселен: Жезқазған, Сарыкөл, Сұлукөл,Қызылорда, т.б. сондай да аргумент бола ма екен?!

Бейімбет Майлин «Шұғаның белгісінде»:  «Ол кезде заман қандай, жер әдемі, мал көп, орыстың  иісі де жоқ» — деп жазыпты. Емеурінмен айтылған сөздің мағынасына кезінде терең үңілмеппіз. Заманның азуы, жердің тозуы, малдың азайуы орыс келген соң басталғанын айтып тұрған жоқ па?!

Би-ағаң туған Таран ауданының атын өзгерту, оған жазушы есімін беру туралы ұсыныстар  «Егемен Қазақстан» және «Қазақ әдебиеті» газеттерінде бұдан бірер жыл бұрын жарық көріп, көпшіліктің қолдауына ие болды. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың атына да өтініш хат жазылды. Жазушының алда келе жатқан мерейтойы қарсаңында осы ұсынысты жеріне жеткізу қажеттігі де айдан анық.

Ақылбек ШАЯХМЕТ,

Ахмет Байтұрсынұлы атындағы

ҚМУ профессоры, жазушы

qamshy.kz

 

Мынаны да қараңыз

Қапеш ӘЛИҰЛЫ. АҚСУАТ-9

Дәулеттібике Осыдан бұрын көптеген ғасырлар мен жылдар өтіп елде тоқтық, уайым-қайғысыз күндері өтіп жатты. Елдің ...

Пікір қалдыру

Сіздің e-mail жарияланбайды. Толтырылуы міндетті *