Тобыл-Торғай tobyl-torgai.kz
Қазақ жұртының көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, ағартушы ғалым Ахмет Байтұрсынұлының бүгінге дейін беймәлім болып келген тағы бір мақаласы табылды. 1896 жылы «Тургайская газета» басылымында орыс тілінде жарияланған. Мақаланың толық атауы – «Корреспонденция (от нашего корреспондента) Бистамакская волость, Актюбинского уезда» деп аталады. Әдетте, Ахаңның қаламынан тамған әр тамшы сыяға қазақ тағдырының қилы кезеңдерінің бір сәті сыйып жатады. Қайраткер тұлға бұл мақаласында сол кездегі Ақтөбе уезіне қарасты Бестамақ болысында шешек індетіне қарсы екпе жасайтын фельдшерлік мекемелердің пайда бола бастауын қуана құптап, қазақтың сауатты әрі тиімді дәрігерлік көмекке көптен мұқтаж екенін тілге тиек етеді.
Құнды мақаланы филология ғылымдарының докторы, профессор Алмасбек Әбсадық Орынбор архивінен тауып алған. Ғалым былтыр сәуір айында Қостанай университеті ұйымдастырған «А.Байтұрсынұлының ізімен: Орынбор кезеңі» атты ғылыми-танымдық экспедицияға жетекшілік жасап, мұрағат көмбесінде көміліп жатқан Ахаңның «Қазақтардың ырымдары мен мақал-мәтелдері» («Киргизские приметы и пословицы») атты тырнақалды туындысын тауып, оны дәстүрлі және электронды басылымдар арқылы жұршылыққа жария еткен еді. Осылайша ұлы қайраткердің кешегі кеңестік дәуірдегі ұрпақ пен бүгінгі қазақ оқырманына белгісіз болып келген мақаласының толық түпнұсқалық мазмұны алғашқы жарияланған уақытынан124 жыл өткен соң оқырманмен қайта қауышып, рухани мұрамызды толықтыра түскен құнды қазыналар санатына қосылған.
Міне, араға бір жыл салып ғалым тағы да олжалы болып отыр. Оның А.Байтұрсынұлы туралы ізденістері биыл да жалғасын тауып, ұлт ұстазының 1896 жылы аталмыш басылымда жарияланған кезекті бір мақаласы архив тозаңынан аршылып, оқырманға жол тартып отыр.
– Мұрағатта жұмыс істеген ғалымдарға әлдебір мәселе жөніндегі ізденіс жолында түрлі қиындықтар кездесетіні таныс. Кейбір дерек сәтін салып, тез қолға түссе, енді бірі ұзақ ізденістердің, қазбалаудың арқауына айналады. Ал кейбірі судан шапшыған балықтай жалт беріп көрініп, демде жым-жылас болып жоғалып та кетеді. Ахаңның Орынбор қаласынан шығып тұрған «Тургайская газета» басылымымен шығармашылық байланыста болғаны ғылыми ортаға таныс. Осы газетке жарияланған Ақтөбе уезі Бестамақ болысынан жолдаған мақаласын қолға түсірудің жолы «жалт еткен» құбылысқа пара-пар болды. Ол қолымызға «Қазақтардың ырымдары мен мақал-мәтелдері» сияқты «ә дегеннен» ілікпеді. Діттеп барсақ та, дөп тимедік. Көп күтуге тура келді. Оның арты пандемия лаңынан келген карантинге ұласты. Айларға созылған карантин мен локдаундар арасында жылт еткен «жылымықты» пайдаланып, мақаланының түпнұсқасын көзбен көріп, көшірмесін қолымен ұстадық. Осыдан 124 жыл бұрын басылған жарияланым бүгінгі таңда пандемияға байланысты әлем жұртшылығын алаңдатқан, қазақ жұртының басшысы мен қосшысын, ел-жұртын әбігерге салған денсаулық мәселесіне арналған екен.
Мақала жарияланған 1896 жылы Ахмет Байтұрсынұлы – 24 жастағы жас жігіт. 1895 жылы Орынбор мұғалімдер мектебін тәмамдаған соң, ұстаздық қызметке араласқан. Мақаланың өн бойындағы жас азаматтың қалам тартысы арқылы өрнектелген мазмұнда ұлттың қамын тұтас ойлайтын қайраткердің бейнесі там-тұмдап белгі береді…
Газет «өз тілшіміз» деп айдар таққан автор арнайы медициналық білімі бар дәрігерлердің қызметтері қазақ арасына фельдшерлік пункттер арқылы орныға бастауы қазақ жұртын шарлатан бақсы-балгерлердің сауатсыз ем-домынан құтқарады және қалалық жерлерден өте алыс далалық елді мекендерде тұратын қазақ жұрты үшін дәрігерлік мекеменің жақын болғандығы үлкен жақсылық екенін сүйсіне жазады. Сондай-ақ автор сауатыз, алаяқ бақсы-балгерлерді сын садағына алып, ресми фельдшерлік емдеу мекемелерін көбейту арқылы ғана ел ішінде қаптап кеткен малтабар дүмше бақсы-шарлатандардан құтылуға болатынын меңзейді, дейді Алмасбек Әбсадық.
А.Байтұрсынұлы негізінен орыс жұрты қоныстанған қалалық және селолық елді мекендерде арнайы білімі бар дәрігерлердің қызметі жақсы жолға қойылғанын және науқастанған кісі жедел түрде дәрігер көмегіне қол жеткізе алатындығын, ал далалық өлкені жайлайтын қазақтарға бұл қызметтің жол алыстығына байланысты қолы жетпейтіндігі, осыған байланысты шарлатан бақсы-балгерлердің ем-домы үстемдік құратынын қынжыла баяндайды. «Қазақтың басына түсіп отырған ең басты қиыншылық һәм қолайсыздық – ауыл мен қаланың алшақтығы: орыс дәрігерлері науқасты алдымен қарап, тексеріп алмай ешқандай дәрі бермейді, ал ауырып жатқан адамды жер түбінде жатқан ауылдан қалаға апару аса қиын, тіпті мүмкін емес. Қазақ ауыра қалса, не болатынын осыдан-ақ білуге болады. Бейбақ науқасқа ешбір көмексіз жату өте қиын. Ал дәрігерлік білімнен мүлде сауаты жоқ бақсыға жүгіну одан да қауіпті. Емдеудің орнына олар керісінше зиян келтіріп, адам өлтіруге дейін барады немесе ауруды асқындырып жібереді. Бақсыдан кейін дәрігерге қаралған науқастың айығып кетуі екіталай», деп арнайы білімі жоқ надан бақсы-балгерлер науқасты дұрыс емдемей, уақыты озған дерт асқынып, көбіне, кеш келген білімді дәрігердің көмегіне қарамастан, науқастың өліміне апарып қайғылы жағдаймен аяқталатынын жазады.
Мақалада автор негізінен орыс халқы мекендейтін қалалық, селолық жердегідей дәрігерлік қызметтің алыстағы қазақ аулына жеткендігіне разы бола отырып, өзі тұратын Бестамақ болысының №4 ауылында ашылған фельдшерлік пункттің жұмысында орын алған көріністі сипаттайды. Мұнда пункт ашылысымен тұрғындар бақсы-балгерлердің ем-домына жүгінуді қойып, фельдшерге қарай ағылғанын, екінші ай ғана жұмыс істеп тұрған дәрігерлік мекемеге 200-ден астам науқас көмек сұрап келгендігін жазады және осы жұмысты жолға қойған әкімшілікке ризашылық білдіреді.
– Бестамақ болысындағы №4 ауыл, 1902-1903 жылдардағы анықтамалық деректерде «Арынғазиев ауылы» деп аталады. Мұндағы болыстық мектепте 1902 жылы Чутаев (Шотаев) деген азамат, ал 1903 жылы Мамбет Айжарықов деген азамат ұстаздық еткен. Қазір Қостанай қаласында патша тұсында сұлтандық құрған Шотай Бақтыкереевтің ұрпағы Марат Шотаев деген дәрігер тұрады. Ол кісі шыққан жеріміз Бөкей Ордасы еді деп атайды. Бірақ Бестамақта ұстаздық еткен Шотаев туралы ешбір дерек білмейді.
Ақтөбелік өлкетанушылар №4 ауылды, яғни «Арынғазиев ауылын» тапса, А. Байтұрсынұлы 1896 жылы ұстаздық қызмет еткен елді мекен белгілі болар еді. Әзірге белгілісі: ұлы ұстаз Ақтөбе-Ырғыз өңірінде біздің шамалауымызша 6 жыл қызмет еткеннен кейін, 1898-1903 жылдары Қостанай төңірегінде ұстаздық қызмет атқарады. Бұл жылдары ол Аманқарағай болысының №2, яғни Әулиекөл ауылдық мектебінде, одан кейін Қостанай қаласындағы екі кластық мектеп жанынан ашылған педагогикалық курста, Орынбаев (Урунбаев) мектебінде сабақ береді. Орынбаев мектебінің Меңдіқара мен Желқуар болысының қайсысында орналасқаны әлі анық емес. 1904 жылы Ахаң Омбыға, А.Алекторовтың жанына қызмет ауыстырады. Бұлар енді мазмұны бөлек әңгіме, – дейді Алмасбек Әбсадық.
Нұрқанат ҚҰЛАБАЕВ
Қостанай облысы
egemen.kz
