Азаттық үшін жасалған алғашқы қадам

ХХ ғасырдың аяқ кезінде Ресей империясының ішкі әлеуметтік саяси жағдайында орын алған тоқырау қазақ даласын да қамтыды. Бұған кезінде патша үкіметі түрлі саяси қозғалыстарға қатынасқандығы үшін Қазақстанға жер аударылған зиялы қауым өкілдерінің де ықпалының мол болғандығын атап айтуға болады. Сол кезде бірнеше саяси қуғынға ұшыраған адамдар Торғай қаласына да жер аударылған болатын. Олар өздері ұстанған күрес идеясын жергілікті ұлттан шыққан озық ойлы азаматтарға да дарытуға күш салды. Қазақтардың арасында революцияшыл ойдың ұшқыны пайда бола бастағандығынан қауіптенген патша үкіметінің жандармерия қызметкерлері бұл мәселеге айрықша көңіл бөліп, қалыптасқан жағдайды үнемі өздерінің бақылауында ұстауға тырысқан. Бұл туралы деректерді «Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы» деген ұжымдық зерттеуден кездестіруге болады. Бұл деректерден патша үкіметі қазақ даласында түрлі себептерге байланысты пайда бола бастаған алғашқы бас көтерулерді аямай басып-жаншуға күш салғандығы да  аңғарылады.

Осындай бір оқиға 1908 жылы Торғай қаласында да орын алған болатын. Столыпин реформасы кезінде көшіп келген мұжықтар жергілікті халықпен бірге тұрып, біте қайнасып кеткенімен, мұрағат құжаттарынан «ұлы орыстық» идеяны ұстанған шовинистер, әсіресе, қаладағы әскери гарнизон қарамағындағы Орынбор казактарының  жергілікті  қазақтардың тұрса жағасына, отырса етегіне жармасуға тырысып баққандығын  байқаймыз.

Торғайда сол кезде көктем мен күзде өтетін жәрмеңкеде ауыл қазақтарының малын саудалап, отбасының қажетіне тұтынатын тауар алуы әдетке айналған іс болатын. Осындай мыңдаған адам бас қосатын жиын кезінде базаршылардың ат-көлігі қаладан тыс арнайы орында бағылатын. Осындай кермеге атын байлауға асыққан бір ауыл қазағын ешбір жазықсыз жергілікті әскер бөлімінің солдаттары соққыға жығады. Өзінің кінәсіздігін түсінгенімен, оны өзін еш кінәсіз соққыға жыққан солдатқа түсіндіруге орысша тілі шорқақтық танытқан ауыл қазағы амалсыздан жерлес-таныстарын көмекке шақыруға мәжбүр болыпты. Ащы суға бөгіп алған солдаттар жәрмеңкеге жиналған қазақтарға қарсы қару кезенуге дейін барады. Маңына жақындаған қазақты ұрып жығып келе жатқан қарулы топтың бетін қайтармақ болған жігіттерді патша полицейлері шетінен айыптап, түрмеге қамаған. Бұл туралы 1973 жылы «Қазақстан» баспасынан жарық көрген «А.Иманов» құжаттар жинағы атты кітапта кеңінен баяндалған болатын. Осы жинақтың 147-бетінде жарияланған Торғай уезі Шұбалаң болысының тұрғыны, менің атам Сейдахмет Байсейітовтің «Түрмеде» деген естелігінде бұл оқиға туралы жан-жақты мәлімет келтірілген. Өзі де осы оқиғаның бел ортасында жүргені үшін патша түрмесіне қамалған ол кісі бұл қақтығыстың басталуы туралы өз естелігінде: «Торғай түбінен өзен өтеді. Осы өзеннің жағасына қазына огородтары орналасқан болатын. Міне, бір қазақ өзенді жағалап келе жатып огородқа таянды. Огородты күзеткен солдаттар көп ойланбай-ақ әлгі қазақты ұстап, ұра бастады. Ышқынған айғай шықты. Бірнеше адам көмекке жүгірді. Оларды А.Иманов басқарды» деп жазыпты. Әрине, көктемірге құрсанған солдаттарға қарсы тұру қолында қамшыдан өзге қаруы жоқ Торғай қазақтарына оңайға түспесе керек. Ашынған қазақтар да аянып қалмағанға ұқсайды. «Қолма-қол қызу айқас басталды. Төбелеске жұдырық та, таяқ та, сол сәтте қолға түскеннің бәрі жұмсалды. Құрбандық та болмай қалған жоқ. Полицей отряды келгенде 2 адам – бір солдат пен бір қазақ өліп жатты. Айқас болған жерден отряд 40 қазақты тұтқынға алды. Олардың көбі төбелеске қатынаспай, жай қарап тұрғандар болатын. Тұтқынға алынып, түрмеге жөнелтілгендердің арасында А.Иманов та болды. Мен де түрмеге түстім» деп еске алады Сейдахмет Байсейітов.

Осы естелігінде: «Біз Торғай түрмесінде 3 ай отырдық. Аманкелді өзінің мінез-құлқымен, адамдарға қарым-қатынасымен алғашқы күндерден-ақ басқалардың арасында айрықша көзге түсті», – деп жазады осы оқиғаның бел ортасында болған С.Байсейітов. Төбелеске қатысқан қазақтар жандармдармен Арғын руының «Аманжол» ұранын айтып айқасқан. Сондықтан кейін осы оқиғаны тексерген патша шенеуниктері Аманжол деген қазақты іздеп, біраз әуреге түсіпті. Қашанда жақыннан шыққан жау жаман, «жәрмеңке төбелесіне» қатынасқан торғайлық қазақтардың кімдер екенін патша жандармериясына нақтылап берген адамдардың да аты-жөні жазылған құжат мұрағат қорында сақтаулы тұр. Бүгінгі ұрпақ арасын араздастырмау үшін ол құжатты көпке жария етудің қажеті болмас деп ойлаймын…

Бұл оқиға сол кездегі қазақ қоғамында айрықша рухани маңызға ие болып, отаршылдарға қарсы күресіне ерекше қозғалыс туғызған. Үкіметке қарсы қақтығысқа қатынасушыларды патша соты ондаған жылға жер аударып, қатал жаза кескенімен, орыстың сол кездегі озық ойлы қайраткерлері оларды қорғауға қатысқан. Тіпті Ресей империясына аты әйгілі адвокаттар да бұл сот процесіне арнайы келіп, жазықсыз жапа шеккен қазақтарды қорғап қалуға тырысқан. Осы оқиғаның бел ортасында болып, түрмеде азап шеккен ағайынды Хакімбек пен Әбен Төкеұлдарының інісі Қамбар Токин ақсақал 1980 жылдары пікірлескенімде «жәрмеңке төбелесіне» қатынасқандығы үшін қуғынға түскен туыстарын қорғауға Ресейдің әйгілі адвокаттары Плевако мен оның ізбасары Муравьевтердің қатынасқандығын еске алып отыратын еді. Шұбалаң  болысының басқарушы болысы Смағұл Токин Петербургке арнайы барып, түрмедегі туыстарын қорғауға жоғарыда есімдері аталған адвокаттардың  келісімін алған. Смағұл Төкеұлының осы сапар барысында Ресейдің атақты адвокаты Ф.Н.Плевакомен бірге Петербургте түскен фотосуреті менде сақталған.
Сол кезде тек қазақ қана емес, өзге түркі тілдес елдерге де жақсы таныс «Айқап» журналының алқасы да оқиға барысын назарда ұстап, ол туралы оқырман қауымға хабарлап отырыпты. «Айқап» журналының 1913 жылғы қыстағы санында басылған «Уақиғалар» атты топтама хабарларда «Мұнан бірнеше жыл бұрын Торғай шаһарында жәрмеңке уақытында шыққан төбелес үшін айыпты болып сотқа іліккен 23 адамның ісін Орынбор окружной сотының хүкіміне риза болмай берген арыздары бойынша Саратовск судебный палатаның мекемесі 13 майда Троицкіде қайта қарауға тағайындаған. Айыптыларды қорғаушылар – Троицкіде тұрушы А.Г.Змиргенд һәм Москва адвокаты Муравьев» деп соттың өту барысы туралы хабарлама жасаған. Көзіқарақты оқырман бұл туралы 1995 жылы Алматыдан «Қазақ энциоклопедиясы» Бас редакциясынан жарық көрген «Айқап» құжаттар жинағынан оқи алады.

«Айқап» журналы бұл соттың өту барысын да үнемі назарда ұстап отырған. Журналда «Үшбу майдың 13-інде Троицкіде Саратовск судебный палатасы Торғай облысы Торғай уезі Шұбалаң болысының қазақтары қараша Шамаров, Хакімбек Токин уә ғайрилардың ісін қарады. Бұлар 1908 жылы Торғай жәрмеңкесінде бақша күзеткен солдаттармен төбелескен… Бұл істі алғаш 1910 жылы Торғайда Орынбор окружной соты қарап еді. Хакімбек Токин уә ғайрилары бұл соттың үкіміне разы болмай, қайта арызданып еді… Міне, осы арыз бойынша Саратовск судебный палата ол істерді тергеді. А.Земмирник пен Мәскеу окружный сотының адвокаты Муравьев істі жүргізді. Іс таңғы 11-де қарала бастап, түнгі сағат 2-де бітті. Палата 1910 жылғы 15 майда жасаған Орынборский окружный соттың хүкімін бұзып, 13 айыпкердің 3-2-ін құтқарып,10-ын жыл жарым арестантскии ротаға, біреуін жыл жарым түрме қапасқа хүкім етті», – деп жазған екен. Сотталушы  қазақтар өздеріне сот  белгілеген жазаны осыған дейін түрмеде өтегендіктен, түгелге жуық  босатылған.

Торғай жәрмеңкесіндегі 1908 жылғы қақтығыс қазақтардың 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысының ізашар оқиғалардың бірі болды. Бұл Торғай қазақтарының Кенесары басқарған көтерілістен кейін патша әскеріне қайтадан қарсы шығып, қару түйістіруі еді. Халықтың ондаған жыл бойы отаршылдарға қарсы қордаланған ыза-кегін осындай қақтығыстар оятқан болатын. Бір ескерте кетер жағдай, осы Торғай жәрмеңкесіндегі қақтығысқа қатынасушылар кейін биыл жүз жылдығы атап өтілгелі отырған 1916 жылғы ұлт азаттық қозғалысының да бел ортасында жүрді, басшылары болды. Хакімбек Токин азаматтық билікті басқарып, «елбегі» сайланса, Сейдахмет Байсейітұлы да қарулы жасақ басшысы-мыңбасы болды. Алайда, кеңестік кезеңде ұлт азаттық қозғалысының алғашқы белгілерінің бірі есептес осы оқиға арнайы зерттелген жоқ. Ал егемендік алып, Тәуелсіз мемлекет құрған елімізде ұлт тарихының осындай «ақтаңдақ» беттеріне түсінік беріліп,талдау жасалар деген үміттеміз.

Қабылахат СЕЙДАХМЕТ, журналист

Қостанай қаласы