Тобыл-Торғай tobyl-torgai.kz
«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасына реттеушілік саясаттың консультативтік құжаты.
- Реттеушілік саясаттың консультативтік құжатын әзірлеу негіздері:
Реттеушілік саясаттың консультативтік құжатын (бұдан әрі – консультативтік құжат) әзірлеу Мемлекет басшысының 2021 жылғы 15 қазандағы «Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасын бекіту туралы» Жарлығында көзделген қаржылық тергеу институтын енгізу жөніндегі іс-шараларды іске асыруға негізделген.
Бұдан басқа, қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы 2022 жылы өтуі тиіс қылмыстық кірістерді заңдастыруға және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл жөніндегі Еуразиялық Топтың (ЕАТ) Қазақстан Республикасының өзара бағалауының екінші раундына дайындық жүргізілуде.
ФАТФ стандарттарын орындау БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің (БҰҰ ҚК) 2005 жылғы 29 шілдедегі № 1617 қарарына сәйкес Біріккен Ұлттар Ұйымына (БҰҰ) мүше кез келген ел үшін міндетті болып табылады.
Мәселен, қылмыстық кірістерді жылыстатуға және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл ретінде жедел құрамдас бөліктің міндеттерінің бірі ретінде ақшаны жылыстату, терроризмді қаржыландыру және қылмыстық активтерді іздестіру туралы істер бойынша тиімді қаржылық тергеулер жүргізу үшін құқық қорғау органдарының функцияларын, жауапкершілік саласын, өкілеттіктері мен құралдарын кеңейту және күшейту мақсатында құқық қорғау органдарының жұмысындағы стандарттарды арттыру (ФАТФ-тың 30 және 31-ұсынымдары) айқындалған.
Қазақстанның шайылуға қарсы жүйесін алдын ала бағалау қорытындылары бойынша ЕАТ сарапшылары ескертулер беруі мүмкін екенін назарға ала отырып, Қазақстан Республикасы Қаржы мониторингі агенттігі ҚР Үкіметінің 2022 жылға арналған заң жобалау жұмыстары жоспарының жобасына «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасын әзірлеу және ҚР Парламентіне енгізу жөніндегі іс-шараны қосуды ұсынды.
Заң жобасын әзірлеу үшін басқа негіз Қазақстан Республикасы Президентінің 2018 жылғы 15 ақпандағы
№ 636 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары болып табылады, олар елдің әлемнің дамыған 30 елінің қатарына кіру жолындағы прогресін өлшеу үшін түйінді ұлттық индикаторлар мен халықаралық индекстер айқындалған, олардың бірі «ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған құқықтық нормаларды, әсіресе, жаңа қауіп-қатерлерге жедел ден қою бөлігінде уақтылы әзірлеу және тиімді қолдану, бірінші кезекте терроризмге және діни экстремизмге қарсы іс-қимыл саласында».
- Шешу үшін заңнамалық реттеу талап етілетін проблеманы сипаттау:
| №
п/п |
Проблемалық сұрақ | Мәселенің негізгі себептері | Сипатталған мәселенің деңгейі мен маңыздылығын көрсететін аналитикалық ақпарат |
| 1. | Қылмыстық жолмен табылған қаражатты іздестіру және тәркілеу жөніндегі құқықтық тетіктердің тиімсіздігі. | Халықаралық сарапшылардың (Global Financial Integrity, USA) қылмысқа, оның ішінде сыбайлас жемқорлыққа, салық төлеуден жалтаруға және басқа да заңсыз қызметке байланысты капиталдың Қазақстаннан әкетілуіне қатысты деректері қаржылық тергеуді жүйелі құқықтық регламенттеудің қажеттілігін айғақтайды.
ҚР Қылмыстық-процестік заңнамасын талдау сондай-ақ қылмыстық құралдарды тәркілеу және/немесе қылмыстық құқық бұзушылық жасау арқылы келтірілген залалды өтеу ҚР Қылмыстық-процестік кодексінің және «Жедел-іздестіру қызметі туралы» Қазақстан Республикасы Заңының міндеті болып табылмайтынын көрсетеді. Осыған байланысты сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдары қылмыстық құқық бұзушылықтарды ашуға, кінәлі адамдарды әшкерелеуге өз күш-жігерін шоғырландырады, ал қылмыстық құралдарды іздестіруге және тәркілеуге, оның ішінде алдын ала тергеу мен анықтаудың шектеулі мерзімдеріне назар аударылмайды. Қылмыстық құқық бұзушылықтың қаржылық құрамдас бөлігі, бұл, негізінен, оны жасауға ынталандыру болып табылады, Екінші реттік мән беріледі, бұл осы елдердегі қылмыстық кірістерді анықтау бойынша төмен статистикамен расталады. |
Толыққанды қаржылық тергеу жүргізу тиімділігінің төмендігі соңғы 4 жылдағы (2017-2020 жылдар) статистиканың төмендігімен расталады.
Осылайша, қылмыстық кірістерді жылыстату тәуекелі жоғары 149 мың қылмыстық құқық бұзушылық анықталды, олар бойынша залал 1,8 трлн теңгеден асты. Қылмыстық құқық бұзушылықтардың бұл санатына экономикалық қылмыстар ғана емес, сыбайлас жемқорлық қылмыстар, есірткі бизнесі саласындағы қылмыстар да кіреді. Анықтама: ұрлау – 136 мың іс, есірткі бизнесі – 6,3 мың, пара алу – 2,8 мың, ойын бизнесі-1,5 мың, жалған шот – фактураларды шығару – 1,2 мың, салық төлеуден жалтару – 828, қаржы пирамидасы – 382 және экономикалық контрабанда-328. Мұндай істер санының аясында Қылмыстық жолмен алынған кірістерді анықтау үшін тергеулер басталған жағдайлардың тек оннан бір бөлігі (барлығы 194 іс, АФМ – 123, АӨК – 52, ІІМ – 27, ҰҚК – 15). Өткен жылы бұл статистика 2017 жылмен салыстырғанда екі есе төмендеді (2017 жылғы 79-дан 2020 жылы 39-ға дейін). |
| 2. | Жылыстатуға қарсы жүйенің тиімділігін арттыру | Қазақстан Республикасының Қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы заңнамасының тиімділігін арттыру бойынша қабылданып жатқан шараларға қарамастан, заңнамалық реттеу қажет болып отырған мынадай проблемалар бар.
1. Ақшамен және (немесе) өзге мүлікпен операцияларды жүзеге асыратын, қаржы мониторингіне жататын тұлғаларды санаттаудың болмауы, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Қаржы мониторингі агенттігінің Қаржы мониторингі субъектілерінің құқықтамалары жөніндегі тиісті тізімдер. 2. Әлеуметтік медициналық сақтандыру қорын қаржы мониторингі субъектісі ретінде тану қажеттілігінің болмауы, сондай-ақ «Азаматтарға арналған үкімет» КЕАҚ және тауар биржасының мүшелері болып табылатын брокерлер қаржы мониторингі субъектілерін тану қажеттілігі. 3. Жекелеген мемлекеттік органдарда Қазақстан Республикасының Қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы заңнамасының тиімділігін сақтау тұрғысынан қаржы мониторингі субъектілеріне қатысты тексерулер жүргізуге өкілеттіктердің болмауы. 4. Қазақстан Республикасының Қаржы мониторингі агенттігі мен қаржы мониторингі субъектілері арасында коммуникацияның тиімді тәсілінің болмауы. 5. Кірістерді жылыстату саласындағы нормативтік құқықтық актілердің жобалары бойынша реттеушілік әсерге талдау жүргізу. 6. Нақты уақыт режимінде автоматтандырылған жүйелер мен дерекқорлар арқылы тасымалдаушылардың мәліметтеріне қаржылық барлау бөлімшелерінің қол жеткізуінің болмауы. |
1. Қазақстан Республикасы Қаржы мониторингі агенттігінің тәуекелі жоғары клиенттердің тізімдерін қаржы мониторингі субъектілеріне жіберуі заңдылық тұрғысынан күмәнді болып табылады, өйткені жекелеген жағдайларда қаржы мониторингі субъектілері, атап айтқанда, екінші деңгейдегі банктер клиенттермен іскерлік қатынастар тоқтатылған кезде тиісті тізімдерге сілтеме жасайды.
Сонымен бірге, мұндай тізімдер қаржы мониторингі субъектілерін іскерлік қатынастарды тоқтатуға міндеттемейді, бірақ тиісті шешім қабылдаған кезде олардың факторларының бірі бола алады. Қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы 2. Әлеуметтік медициналық сақтандыру қорын қаржы мониторингі субъектілері қатарынан алып тастау ұсынылады, өйткені қордың активтері Ұлттық банктегі ашық шоттарда орналастырылған, құрылтайшысы ҚР Үкіметі болып табылады. Өз кезегінде, шайылуға қарсы жүйенің тиімділігін арттыру мақсатында «Азаматтарға арналған үкімет» КЕАҚ-ты және тауар биржасының мүшелері болып табылатын брокерлерді қаржы мониторингі субъектілері деп тану ұсынылады, өйткені аталған субъектілер мүлікпен жасалатын әртүрлі мәмілелерді жүзеге асырады (жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелер ҚМС болып табылмайтын КЕАҚ-та нотариуссыз жүзеге асырылуы мүмкін). 3. Қазіргі уақытта жекелеген мемлекеттік органдарда (ЖРАҚ, МСМ, ЦДИАӨМ) қаржы мониторингі субъектілерінің Қазақстан Республикасының Қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға)және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы заңнамасын сақтауы тұрғысынан тексеру жүргізуге өкілеттіктері жоқ, бұл, сөзсіз, Қазақстанның шайылуға қарсы жүйесінің осалдығы болып табылады, ол қаржы мониторингі субъектілерінің қайсысы заңнаманың ережелерін сақтайтынын бағалауға мүмкіндік бермейді. 4. «Қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы» Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – Заң) Қаржы мониторингі субъектілерінің едәуір саны (мысалы, нотариустар, адвокаттар және т.б.) жүйеде тіркелуге міндетті емес екенін назарға ала отырып, Агенттік әзірлейтін түрлі әдістемелер, ұсынымдар туралы хабарлаудың тиімді тәсілі жоқ. 5. Қазақстан Республикасы Кәсіпкерлік кодексінің (бұдан әрі – КК) 82-бабы Заңның 15-бабының 2) тармақшасына сәйкес Қазақстан Республикасының Қаржы мониторингі агенттігі Қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл саласындағы саясатты іске асыратынын ескере отырып, Қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) қарсы іс-қимыл туралы заңнаманың құрамдас бөлігі болып табылатын актілер Қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) қарсы іс-қимыл саласындағы нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу кезінде реттеушілік әсерді талдау рәсімін жүргізу үшін КҚ-да алып тастауды, Қылмыстық жолмен алынған және терроризмді қаржыландыру екі салаға да әсер етеді. 6. Қазіргі уақытта терроризм мүддесі үшін теміржол және әуе көлігі түрлеріне билеттерді бақылаусыз сатып алумен байланысты қауіптің болуына байланысты террористік қызметке тартылған адамдарды анықтау міндеті жоғары басымдыққа ие. ФАТФ-тың 29-ұсынымына сәйкес қаржылық барлау бөлімшелері хабарлаушы субъектілерден қосымша ақпарат алу мүмкіндігіне ие болуы және өз функцияларын тиісінше жүзеге асыру үшін өзіне қажетті қаржылық, әкімшілік және құқық қорғау ақпараттарына уақтылы қол жеткізе алуы тиіс. Қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл саласындағы ұлттық заңнама көлік қызметтерін көрсететін компанияларды ҚББ-да теміржол және әуе көлігі түрлеріне ресімделген және (немесе) брондалған билеттер туралы мәліметтерді ұсынуға міндеттемейтінін атап өту маңызды. |
- Сипатталған мәселелерді шешудің ұсынылған жолдары:
- Қаржылық тергеудің қазақстандық моделі құрылымдық жағынан мынадай жүйелі кезеңдерден тұруы тиіс деп ойлаймыз:
1) негізгі қылмыстық құқық бұзушылық бойынша қатар немесе алдын ала тергеу шеңберінде жүзеге асырылатын қаржылық тергеу;
2) Қылмыстық жолмен табылған мүлікті сот үкімінсіз тәркілеу туралы сотқа дейінгі іс жүргізу (бұл институт Қазақстан заңнамасына енгізілген, ҚР ҚІЖК 71-тарауы);
3) сот актісі негізінде жүзеге асырылатын қаржылық тергеп-тексеру жатады.
Қазіргі уақытта мемлекеттік органдар сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдары үшін нормативтік сипаты жоқ ведомстволық актілер деңгейінде негізгі қылмыстық құқық бұзушылықты тергеп-тексеру шеңберінде қатар қаржылық тергеп-тексеруді жүргізу міндетін белгілеу бойынша жұмыс жүргізуде. Осы мәселені мүдделі мемлекеттік органдармен пысықтау кезінде қажеттілік туындаған жағдайда, ҚР ҚІЖК-де, оның ішінде қылмыстық активтерді қылмыстық іс бойынша дәлелденуге жататын мән-жай деп тану арқылы осындай міндетті белгілеуге болады деп пайымдаймыз.
Сот актісі негізінде жүзеге асырылатын қаржылық тергеу институтын енгізуге қатысты келесіні хабарлаймыз. Сотқа дейінгі тергеп-тексеру шеңберінде әртүрлі себептер бойынша (кадр ресурстарының болмауы, қызметкерлердің немқұрайлылығы, тергеу жүргізу мерзімдерінің шектелуі және т.б.) өз мақсаттарына қол жеткізбеген қатар қаржылық тергеп-тексеруді кейіннен сот бастауға тиіс деп ойлаймыз.
Сот шешімі негізінде жүзеге асырылатын қаржылық тергеу моделі келесі компоненттерден тұруы керек (Нидерланды, Эстония тәжірибесі):
— қаржылық тергеу жүргізу қажеттілігі күшіне енген сот үкімінен (қаулысынан) туындайды;
— қаржылық тергеу жүргізу мерзімдерін белгілеу (сот шешімі заңды күшіне енген сәттен бастап айыптау актісін орындаудың ескіру мерзімі өткенге дейін);
— қаржылық тергеу нәтижелері бойынша табылған мүліктің тағдыры туралы шешім қабылдау;
— қаржылық тергеу жүргізуді тоқтату негіздері (залалды толық көлемде өз еркімен өтеу, Қылмыстық жолмен табылған мүлікті беру туралы іс жүргізу келісімін жасасу, сотталған адамның қайтыс болуы, қаржылық тергеу жүргізу мерзімінің өтуі және
т. б.);
— қылмыстық жолмен табылған мүлікті жасыруға бағытталған мәмілелерді жарамсыз деп танудың ерекше тәртібі;
— қаржылық тергеп-тексеру жүргізудің барысы мен нәтижелері туралы үкім шығарған сотты аралық хабардар ету, қаржылық тергеп-тексеру жүргізуді қасақана кешіктіргені немесе оны хабарламағаны үшін сотта процестік шаралардың болуы.
Қылмыстық қаражатты іздестірумен және тәркілеумен байланысты міндеттерді орындау мақсатында ҚР ҚІЖК қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамдарды қылмыстық жолмен алынған қаржы қаражатын мемлекетке өз еркімен беруге ынталандыратын түрлі ережелерді (мысалы, қылмыстық табыс алынған қылмыстық құқық бұзушылық жасағаны үшін ең төменгі жазаны алу мүмкіндігі; қылмыстық қаражатты жылыстатқаны үшін жауаптылықтан босату және т.б.) қамтуға тиіс деп санаймыз.
Сондай-ақ қаржылық тергеу жүргізу шектері мен тәсілдері, бұлтартпау шараларының жекелеген түрлерін қолдануға тыйым салу, сот бақылауы жағдайында прокурордың рөлі және т. б. мәселелер бойынша тәсілдерді пысықтау және келісу қажет екенін атап өту маңызды.
Бұдан басқа, сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдарының кадр ресурстарын ескеру және қылмыстық құқық бұзушылықтардың құрамдарын, сондай-ақ міндетті қаржылық тергеп-тексеру жүргізу үшін келтірілген залалдың ең төменгі шектерін айқындау маңызды.
Қазақстандағы экономикалық қызмет үшін барынша ықтимал қауіпті, сондай-ақ мынадай қылмыстық іс-әрекеттерді жасау фактілерінің салыстырмалы түрде жоғары емес санын назарға ала отырып, бастапқы кезеңде қаржылық тергеп-тексеру міндетті түрде қылмыстық құқық бұзушылықтардың мынадай түрлері бойынша жүргізілуі ұсынылады:
– сыбайлас жемқорлық қылмыстар (2019 ж. -1089; 2020 ж. — 1195; 2021 ж. — 997);
– террористік қылмыстар және экстремистік қылмыстар (2019 ж. -223; 2020 ж. — 198; 2021 ж. — 195);
– есірткі құралдарының, психотроптық заттардың, сол тектестердің заңсыз айналымы саласындағы қылмыстық құқық бұзушылықтар (2019 ж. -6679; 2020 ж. — 7669; 2021 ж. — 6853);
– экономикалық қызмет саласындағы қылмыстық құқық бұзушылықтар (2019 ж. -1053; 2020 ж. — 1297; 2021 ж. — 1235);
— қоғамдық қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпке қарсы жекелеген қылмыстық құқық бұзушылықтар (ұйымдасқан топты, қылмыстық ұйымды құру және оған басшылық ету, сол сияқты оларға қатысу (ҚР ҚК 262-Б.); қылмыстық қоғамдастықты құру және оған басшылық ету, сол сияқты оған қатысу( ҚР ҚК 263-Б.); трансұлттық ұйымдасқан топты, трансұлттық қылмыстық ұйымды құру және оған басшылық ету, сол сияқты оларға қатысу( ҚР ҚК 264-б.); трансұлттық қылмыстық; қылмыстық топтың қызметін қаржыландыру, сол сияқты мүлікті сақтау, бөлу, қаржыландыру арналарын әзірлеу (ҚР ҚК 266 – Б.) (2019 ж. -87; 2020 ж. — 113; 2021 ж. — 119).
Анықтама үшін: жақшада ҚСжАЕК ұсынған ақпаратқа сәйкес есепті кезеңде СДТБТ-де тіркелген тиісті қылмыстық құқық бұзушылықтар саны көрсетіледі.
Осылайша, көрсетілген есепті кезеңдерде қаржылық тергеу жүргізілуі мүмкін қылмыстық құқық бұзушылықтардың жалпы саны мынадай: 2019 ж. — 9125, 2020 ж. – 10472, 2021 ж. – 9339.
СДТБТ-де тіркелген қылмыстық құқық бұзушылықтардың жалпы санынан көрсетілген қылмыстық іс-әрекеттер тобы тиісінше 2019 ж., 2020 ж. және 2021 Ж. үшін тек 3,74%, 6,41% және 6,25% — ды құрайды.
Бұл ретте 2020 және 2021 жылдардағы қылмыстық құқық бұзушылықтардың жалпы саны 2019 жылмен салыстырғанда (80 мыңнан астам қылмыстық құқық бұзушылықтарға) едәуір аз екенін түсіну маңызды, бұл коронавирустық пандемиямен және оқшаулауға байланысты енгізілген шектеулермен байланысты болуы мүмкін.
- Қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл саласындағы заңнаманы одан әрі жетілдіру мақсатында бірқатар шараларды, соның ішінде келесілерге қатысты шараларды қабылдау ұсынылады:
— қаржы мониторингіне жататын ақшамен және (немесе) өзге мүлікпен операцияларды жүзеге асыратын тұлғаларды олардың қызметін төмен, орташа немесе жоғары тәуекел дәрежесі санаттарына жатқызу жолымен санаттауды енгізу, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Қаржы мониторингі агенттігіне қаржы мониторингі субъектілеріне тиісті тізімдерді жіберуге өкілеттік беру;
— қаржы мониторингі субъектілерінің қатарынан әлеуметтік медициналық сақтандыру қорын алып тастау;
— «Азаматтарға арналған үкімет» КеАҚ және тауар биржасының мүшелері болып табылатын брокерлер қаржы мониторингі субъектілері деп танылсын;
— қаржы мониторингі субъектілеріне қатысты заңнама талаптарын сақтау тұрғысынан бақылауды жүзеге асыру бойынша тиісті мемлекеттік органдардың құзыретіне енгізу;
— қаржы мониторингіне жататын операциялар туралы мәліметтердің болуына немесе болмауына қарамастан, жүйеде тіркеу жөніндегі міндет қаржы мониторингі субъектілеріне жүктелсін;
— кірістерді жылыстату саласындағы нормативтік құқықтық актілердің жобалары бойынша реттеушілік әсерге талдау жүргізу жөніндегі талапты алып тастау;
— нақты уақыт режимінде автоматтандырылған жүйелер мен дерекқорлар арқылы тасымалдаушылардың ресімделген және (немесе) броньға қойылған билеттері туралы мәліметтерді Қазақстан Республикасының Қаржы мониторингі агенттігіне беру мүмкіндігін қамтамасыз етсін.
Оң салдары:
көлеңкелі экономика көлемінің төмендеуі;
кейіннен мемлекеттің пайдасына тәркіленуі мүмкін қылмыстық активтерді уақтылы қадағалау және тоқтату;
қылмыстық құқық бұзушылықтар жасау нәтижесінде мемлекетке келтірілген залалды өтеу;
Қылмыстық жолмен алынған ақшалай қаражаттарды жылыстатуға және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл жүйесінің тиімділігін арттыру.
Теріс салдары:
жоқ.
- Мәселені шешудің қарастырылған балама жолдары (Егер ықтимал баламаларға талдау жүргізілсе):
жоқ.
- Жария талқылауға арналған нысаналы топтар:
Құқық қорғау, арнайы және өзге де мемлекеттік органдар, «Атамекен» ҰКП және оның жанындағы Сараптамалық кеңес, Қазақстан Республикасы Қаржы мониторингі агенттігі жанындағы Қоғамдық кеңес, Қазақстан қаржыгерлер қауымдастығы, Қазақстанның биржалық қауымдастығы, Қазақстан сақтандырушылары қауымдастығы, «Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры» АҚ, Республикалық нотариаттық палата, Республикалық адвокаттар палатасы, заң консультанттары палатасы, «AstanaZangerPalata» заң консультанттар палатасы, Қазақстанның аудиторлар одағы, Қазақстанның букмекерлік қауымдастығы, «Сәтті Жұлдыз» АҚ, Республикалық бағалы металдар өндірушілерінің қауымдастығы, Қазақстанның Біріккен риэлторлар қауымдастығы, «Әлеуметтік медициналық сақтандыру қоры» КЕҰ, «Астана» халықаралық қаржы орталығы, Қазақстандық блокчейн-технологиялар қауымдастығы, Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің «Қазақстан Республикасының Заңнама және құқықтық ақпарат институты» ШЖҚ РДҚ, «Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорациясы» КЕАҚ, Қылмыстық-процестік зерттеулер және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл ҒЗИ.
Тікелей немесе жанама әсер ету сипаты. Келесі ұйымдардың құрамына қаржы мониторингінің жекелеген субъектілері кіретінін ескере отырып: Қазақстан қаржыгерлер қауымдастығы, Қазақстанның биржалық қауымдастығы, Қазақстан сақтандырушылары қауымдастығы, «Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры» АҚ, Республикалық нотариаттық палата, Республикалық адвокаттар палатасы, заң консультанттары палатасы, Қазақстанның аудиторлар одағы, Қазақстанның букмекерлік қауымдастығы, «Сәтті Жұлдыз» АҚ, Республикалық бағалы металдар өндірушілерінің қауымдастығы, Қазақстанның Біріккен риэлторлар қауымдастығы, «Астана» халықаралық қаржы орталығы, Қазақстандық блокчейн-технологиялар қауымдастығы, ал реттеушілік саясаттың консультативтік құжаты «Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорациясы» КЕАҚ қаржы мониторингі субъектісі деп танитын, «Әлеуметтік медициналық сақтандыру қоры» КЕҰ қаржы мониторингі субъектілерінің құрамынан шығаратын және «Қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы» Қазақстан Республикасының Заңына жаңа құқықтық тетіктерді (мысалы, Агенттік жүйесінде міндетті тіркелу, Агенттіктің қаржы мониторингіне жататын ақшамен және (немесе) өзге мүлікпен операцияларды жүзеге асыратын тұлғалардың санатталған тізімдерін қаржы мониторингі субъектілеріне жіберу мүмкіндігі, т.б.) енгізетін заң жобасын әзірлеуді көздейтіндіктен, аталған тұлғаларға қатысты реттеудің тікелей әсері болады деп ойлаймыз
Өз кезегінде, құқық қорғау, арнайы және өзге де мемлекеттік органдар, «Атамекен» ҰКП және оның жанындағы Сараптамалық кеңес, Қазақстан Республикасының Қаржы мониторингі агенттігі жанындағы Қоғамдық кеңес, Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің «Қазақстан Республикасының Заңнама және құқықтық ақпарат институты» ШЖҚ РДҚ жаңа құқықтық институттарды енгізуді ұсынатын заң жобасының тұжырымдамасы және Заң жобасының өзі қолданыстағы заңнаманың талаптарына сәйкес міндетті түрде жіберілетін ұйымдар болып табылады. Осыған байланысты көрсетілген ұйымдарға қатысты ұсынылып отырған реттеу жанама әсер етеді деп санаймыз.
Реттеушілік саясаттың консультативтік құжаты қылмыстық процесс шеңберінде қаржылық тергеу институтын имплементациялауды ұсынады. Қылмыстық-процестік зерттеулер және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл ҒЗИ қылмыстық және қылмыстық-процестік заңнама саласында тұрақты негізде зерттеу, сараптамалық және консультативтік жұмыс жүргізетінін, сондай-ақ осы ҒЗИ сарапшылары қылмыстық орбитаға мамандар ретінде тартылуы мүмкін екендігін назарға ала отырып, осы ұйымға қатысты реттеу жанама әсер етеді деп пайымдаймыз.
- Нысаналы топтарды хабардар ету тәсілдері:
Қазақстан Республикасы Қаржы мониторингі Агенттігінің интернет-ресурсында хабарландыруды жариялау, сондай-ақ нақты нысаналы топ өкілдеріне-субъектілерге пошта байланысымен, қолма-қол немесе электрондық пошта арқылы атаулы тарату.
- Жария талқылау тәсілі:
Консультативтік құжатты және оған қоса берілетін материалдарды жария талқылауды жүргізу үшін «Ашық НҚА» порталында орналастыру, Қазақстан Республикасы Қаржы мониторингі Агенттігінің интернет-ресурсында хабарландыруды жариялау, сондай-ақ нақты нысаналы топ өкілдеріне-субъектілерге пошта байланысымен, қолма-қол немесе электрондық пошта арқылы мекенжайлық тарату.
- Ағымдағы ахуалды, халықаралық тәжірибені және реттеудің ұсынылып отырған тетіктерін талдау:
| № п/п | Ағымдағы жағдай | Халықаралық тәжірибе | Ұсынылатын реттеу |
| 1. | ҚР Қылмыстық-процестік заңнамасын талдау қылмыстық құралдарды тәркілеу және/немесе қылмыстық құқық бұзушылық жасау арқылы келтірілген залалды өтеу ҚР Қылмыстық-процестік кодексінің және «Жедел-іздестіру қызметі туралы» Қазақстан Республикасы Заңының міндеті болып табылмайтынын көрсетеді.
Осыған байланысты сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдары қылмыстық құқық бұзушылықтарды ашуға, кінәлі адамдарды әшкерелеуге өз күш-жігерін шоғырландырады, ал қылмыстық құралдарды іздестіруге және тәркілеуге алдын ала тергеу мен анықтаудың шектеулі мерзімдерінің түріне тиісті назар аударылмайды. Қылмыстық құқық бұзушылықтың қаржылық құрамдас бөлігі, бұл, негізінен, оны жасауға ынталандыру болып табылады, Екінші реттік мән беріледі, бұл осы елдердегі қылмыстық кірістерді анықтау бойынша төмен статистикамен расталады. |
ФАТФ-тың 30-шы ұсынымы БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің қарарына сәйкес сақталуы Қазақстан үшін міндетті болып табылатын ақшаны жылыстату, предикаттық қылмыстар және терроризмді қаржыландыру жөніндегі істерді қарау кезінде елеулі, табыс әкелетін қылмыстарға байланысты барлық жағдайларда уәкілетті құқық қорғау органдары өз бастамасы бойынша қатар қаржылық тергеу жүргізуге тиіс екендігін көздейді.
ЕАТ құрамына кіретін елдердің халықаралық тәжірибесін талдау көрсетілген құқық тәртібінде қатарлас қаржылық тергеу институтын реттейтін заңнамалық актілер жоқ екенін көрсетеді. Мұндай тергеулерді жүргізу міндеті қылмыстық қудалау органдарының ведомствоаралық актілерінде немесе қадағалау органдарының актілерінде қамтылады. Өз кезегінде, бұл тәсіл тиімді емес деп санаймыз, өйткені сотқа дейінгі тергеу органдары үшін қатар қаржылық тергеу және тиісті бақылау жүйесін жүргізуге заңнамалық міндеттеме жоқ. Нидерланды мен Эстонияның қылмыстық іс жүргізу кодекстерімен қаржылық тергеу институтын реттеу тәжірибесі тартымды болып көрінеді.
Нидерланды Тәжірибесі Қаржылық тергеуді жүзеге асыру тәртібі 126-бапта ауыр қылмыстық құқық бұзушылық жасады деген күдік туындаған кезде, ол үшін бесінші санатқа айыппұл салынуы мүмкін және соның салдарынан елеулі қаржылық пайда, қылмыстық қаржылық пайда болуы мүмкін деп белгіленеді. тергеу қылмыстық құқық бұзушылықты ашу тапсырылған прокурордың өтініші бойынша тергеу судьясының дәлелді рұқсаты негізінде қозғалуы мүмкін. Осы бап сондай-ақ жауапты прокурорды өз қалауы бойынша немесе соттың талап етуі бойынша сотқа қаржылық тергеу жүргізу барысы туралы хабарлауға міндеттейді. 126А-бап тергеушінің қаржылық тергеу жүргізуге байланысты өкілеттіктерін айқындайды (сотталушының немесе сотталған адамның қолда бар активтеріне қатысты әртүрлі субъектілерден ақпарат сұрату мүмкіндігі және т.б.). 126b және 126c баптары прокурордың өкілеттіктерін белгілейді, ол жалпы құзыреттен басқа, үй-жайларды іздеуге, құжаттарды алуға, сондай-ақ әртүрлі нысандарды қамауға алуға құқылы. Прокурордың құзыретіне, егер соңғысы оны жалғастыруға негіз жоқ деп есептесе немесе қылмыстық істі сотқа жіберу туралы шешім қабылдау да жатады (126 f бап). Тоқтату туралы қаулы міндетті түрде тергеу судьясына жіберіледі.
Эстония Тәжірибесі Қаржылық тергеуді жүзеге асыру тәртібі Айта кету керек, бұл тарау 2016 жылдың желтоқсан айында енгізілген. Бір қызығы, бұл тарау негізгі қылмыстық құқық бұзушылық бойынша тергеу барысында да, негізгі қылмыстық іс бойынша айыптау үкімі күшіне енгеннен кейінгі екі жылдық кезеңде де қаржылық тергеу жүргізуге мүмкіндік береді (403-1-бап). Тәркілеуге байланысты мән-жайлар аса күрделі немесе көлемді болған жағдайда прокуратура тәркілеу туралы өтінішхатты жеке іс жүргізуде дайындауды бастауға құқылы. 403-2-баппен тәркілеу өндірісінде дәлелдеуге жататын мән-жайлар айқындалады. Тәркілеу өндірісі шеңберінде мән-жайларды анықтау жөніндегі міндет тергеу органына жүктеледі, ол тергеу әрекеттерін жүргізу қорытындылары бойынша қорытындыны прокурорға жіберуге міндетті (403-4-бап). Өз кезегінде прокурор қорытындыны тергеу органына пысықтауға қайтара алады, тәркілеудің мүмкін еместігіне немесе негіздердің болмауына байланысты тәркілеу ісін тоқтата алады, сондай-ақ тәркілеу туралы өтінішхатты сотқа жібере алады. Тәркілеу өндірісі шеңберінде келісу өндірісін қолдануға жол беріледі (403-6-баптың Бұл ретте, егер тәркілеу өндірісі Негізгі қылмыстық іс бойынша іс жүргізумен қатар жүзеге асырылса, онда сот өз қаулысымен тәркілеуге негіз болып табылатын қылмыс бойынша үкім заңды күшіне енгеннен кейін прокуратураның өтінішхаты бойынша тәркілеу туралы мәселені шешеді. |
Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңнамасына, сондай-ақ өзге де заңнамалық актілерге, оның ішінде «Жедел-іздестіру қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу. |
| 2. | 1. Ақшамен және (немесе) өзге мүлікпен операцияларды жүзеге асыратын, қаржы мониторингіне жататын тұлғаларды санаттаудың болмауы, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Қаржы мониторингі агенттігінің өкілеттіктері қаржы мониторингі субъектілеріне тиісті тізімдерді жолдасын.
2. Әлеуметтік медициналық сақтандыру қорын қаржы мониторингі субъектісі ретінде тану қажеттілігінің болмауы, сондай-ақ тауар биржасының мүшелері болып табылатын брокерлерді «Азаматтарға арналған үкімет» КЕАҚ қаржы мониторингі субъектілерін тану қажеттілігі
3. Жекелеген мемлекеттік органдарда Қазақстан Республикасының Қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы заңнамасының тиімділігін сақтау тұрғысынан қаржы мониторингі субъектілеріне қатысты тексерулер жүргізуге өкілеттіктердің болмауы.
4. Қазақстан Республикасының Қаржы мониторингі агенттігі мен қаржы мониторингі субъектілері арасында коммуникацияның тиімді тәсілінің болмауы.
5. Кірістерді жылыстату саласындағы нормативтік құқықтық актілердің жобалары бойынша реттеушілік әсерге талдау жүргізу.
6. Нақты уақыт режимінде автоматтандырылған жүйелер мен дерекқорлар арқылы тасымалдаушылардың мәліметтеріне қаржылық барлау бөлімшелерінің қол жеткізуінің болмауы. |
34-ұсыным «Басшылық қағидаттары және кері байланыс» елдерден құзыретті органдар, қадағалау органдары және ӨРҰ басшылық қағидаттарын әзірлеуін және қаржы мекемелеріне және белгіленген қаржылық емес кәсіпорындар мен кәсіптерге ақшаны жылыстатуға және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл жөніндегі, атап айтқанда, күдікті операцияларды (мәмілелерді) анықтау және олар туралы хабарламалар жіберу жөніндегі ұлттық шараларды қолдануда көмек бере алатын кері байланысты қамтамасыз етуді талап етеді.
Сонымен бірге, халықаралық тәжірибені зерделеу қорытындылары бойынша қаржы мониторингіне жататын ақшамен және (немесе) өзге мүлікпен операцияларды жүзеге асыратын тұлғаларды санаттарға бөлу бойынша жұмыс жүргізетін бірде-бір юрисдикция белгіленбеген.
Халықаралық тәжірибені зерделеу әлеуметтік медициналық сақтандыру қорының ешбір юрисдикцияда қаржы мониторингі субъектісі ретінде айқындалмағанын көрсетті. Мысалы, Ресей Федерациясында қызметін тек міндетті медициналық сақтандыру саласында жүзеге асыратын медициналық сақтандыру ұйымдары КЖ/ТҚҚ туралы заңға бағынбайды. Өз кезегінде, «Азаматтарға арналған үкімет» КЕАҚ-ты қаржы мониторингі субъектісі деп тану 22 ФАТФ Ұсынымынан туындайды, оған сәйкес белгіленген қаржылық емес кәсіпорындар мен кәсіптер мынадай жағдайларда: жылжымайтын мүлікті сатып алу-сату кезінде өз клиенті үшін операциялар (мәмілелер) жасау кезінде клиенттерге тиісінше тексеру жүргізуге тиіс. ФАТФ-тың қаржы мекемелеріне қатысты айқындамасына сәйкес аталған айқындамамен тауар биржасының мүшелері болып табылатын брокерлер, өйткені осы тұлғалар тауар биржасында өз қызметін тікелей жүзеге асырады және биржалық тауарлармен тапсырма бойынша, клиенттің есебінен және мүддесінде не өз мүддесінде және өз есебінен мәмілелер жасайды.
ФАТФ-тың 26, 28 және 35-ұсынымдарына сәйкес елдер қаржы мониторингі субъектілерінің реттеу мен қадағалаудың барабар шараларының қолданылуына түсуін және ФАТФ-тың ұсынымдарын тиімді орындауын қамтамасыз еткені жөн. Жекелеген мемлекеттік органдарда КЖ/ТҚҚ туралы заңның тиімділігін сақтау тұрғысынан қаржы мониторингі субъектілеріне қатысты тексерулер жүргізуге өкілеттіктердің болмауы осы субъектілерге мемлекеттік әсер етудің жеткіліксіздігін көрсетеді, бұл агенттікке күдікті транзакциялар туралы ақпаратты уақтылы ұсынбауға әкеп соғады. Халықаралық тәжірибені зерделеу (Ресей Федерациясы, Белоруссия, Қырғыз Республикасы) осы юрисдикцияларда уәкілетті мемлекеттік органдардың КЖ/ТҚҚ туралы заңнаманың сақталуы тұрғысынан қаржы мониторингі субъектілеріне қатысты тексеру жүргізуге өкілеттігі бар екенін көрсетеді.
Халықаралық тәжірибені зерделеу қаржы мониторингін жүзеге асыратын және Қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға), терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл жөніндегі өзге де шараларды қабылдайтын уәкілетті органдардың теміржол және әуе көлігі түрлеріне ресімделген және (немесе) броньдалған билеттер туралы мәліметтерге қол жеткізе алатындығын көрсетеді. Мәселен, Түркіменстан, Өзбекстан, Әзірбайжан және Арменияның қаржылық барлау бөлімшелері авиакомпанияларға олардың Қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға), терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы заңнамасына сәйкес сұрау салулар жіберуге уәкілетті. |
«Қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға)және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы» Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу. |
- Проблеманы өлшеу индикаторлары және күтілетін нәтижелер:
| № п/п | Ағымдағы көрсеткіштер | 1 жыл ішінде қол жеткізілетін нәтижелер (заң қабылданғаннан кейін) | 2 жыл ішінде қол жеткізілетін нәтижелер (заң қабылданғаннан кейін) | 3 жыл ішінде қол жеткізілетін нәтижелер (заң қабылданғаннан кейін) | 4 жыл ішінде қол жеткізілетін нәтижелер (заң қабылданғаннан кейін) | 5 жыл ішінде қол жеткізілетін нәтижелер (заң қабылданғаннан кейін) |
| 1. | Пайыздың оннан бір бөлігінде ғана Қылмыстық жолмен алынған кірістерді анықтау үшін қаржылық тергеулер басталды | 2021 жылы жүргізілген қаржылық тергеулер санымен салыстырғанда қаржылық тергеулер жүргізу санын 5% — ға арттыру | 2021 жылы жүргізілген қаржылық тергеулер санымен салыстырғанда қаржылық тергеулер жүргізу санын 10% — ға арттыру | 2021 жылы жүргізілген қаржылық тергеулер санымен салыстырғанда қаржылық тергеулер жүргізу санын 15% — ға арттыру | 2021 жылы жүргізілген қаржылық тергеулер санымен салыстырғанда қаржылық тергеулер жүргізу санын 20% — ға арттыру | 2021 жылы жүргізілген қаржылық тергеулер санымен салыстырғанда қаржылық тергеулер жүргізу санын 25% — ға арттыру |
